Het kerkje op de heuvel in Heelsum. Op schilderijen, prenten, tekeningen, foto's, ansichtkaarten. Andere gedeelten van m'n website over Het Kerje op de Heuvel    home	Hans Braakhuis  april 2023 Probeer zoveel mogelijk de maker, en eigenaar te vermelden. Dat lukt niet altijd, aanvullingen, verbeteringen, toestemming om te gebruiken, graag.
Omstreeks 1580 doet ook in het Renkumse de Hervorming haar intrede, behalve echter in de heerlijkheid. Doorwerth. De toenmalige heer van Doorwerth, Johan Schellard van Obbendorp, was Rooms-Katholiek, zodat van hem geen medewerking tot invoering van de Hervorming te verwachten was. Dit maakt waarschijnlijk wel dat er vrijwel geen onderhoud meer aan de kerk wordt gedaan. Zo wordt in 1648 medegedeeld, dat de heer van Doorwerth het koor zo had laten optimmeren, dat het geheel van de kerk gescheiden was, en de vensters had laten dichtmetselen. In 1650 bleek, dat het koor wel hersteld, maar nog niet voor de openbare eredienst geopend was. De toestand was ergerlijk. In de vergadering van 1653 deelde ds. Dibbets mede, dat het Hof van Gelre hem beloofd had de heer van Doorwerth over de openstelling van de kerk te zullen aanschrijven. Deze heer schijnt voor de aanschrijving niet ongevoelig geweest te zijn, want hij liet althans het koor openen. Ook in ander opzicht verleende hij nu zijn medewerking, want ten behoeve van het herstel van de kerk bood hij het benodigde hout aan, terwijl hij het vervoer naar de kerk van alle materialen voor zijn rekening wenste te nemen. De eerste protestante dienst is in 1657.	Op zoek naar de oudste prent ?
Een uitsnede van een kaart uit 1570, Het kerkje is links onder te zien. Naar rechts de Fonteinallee en de bedijking rond het kasteel.      Van alle die C.M. heggen geleghen in Coenenbosch [tussen Oosterbeek en Wolfheze] Maker: Thomas Witteroos Bron: Gelders Archief
Simon de Vlieger (ca. 1601-1653) bron: https://rkd.nl/explore/images/64139 Dataprovider RKD - Nederland Instituut voor Kunstgeschiedenis	bron  Herman Saftleven, 1644 Dataprovider RKD - Nederland Instituut voor Kunstgeschiedenis
	Een ets die volgens mij gemaakt is in de 17de eeuw. Uit de HGR collectie van Eric van den Bovenkamp. De hogere schuur uit de aquarel 1770, staat er nog niet op. Wat maakt deze prent nu zo bijzonder: op de voorgrond in de rechter hoek zit de schilder zelf. Er zijn veel prenten, uit de Renkumse omgeving, waar dezelfde schilder zichtbaar is. Kijk eens naar deze tekening uit 1663 van Lambert Doomer. Er zijn overeenkomsten. En er waren meer leerlingen van Rembrandt die over de Utrechtse heuvelrug en de zuid Veluwezoom trokken. Ook op deze prent is te zien dat het middenschip ontbreekt.
Poging tot datering van de hier getoonde afbeeldingen: Het begin van de bouw van de Katholieke kerk valt samen met het begin van de Reformatie (Luther). Vanaf 1580 kennen we in Nederland de kerkhervorming. Daardoor zal de eigenaar van het kerkje onderhoud achterwege gelaten hebben. Er wordt over herstel van de bouwvallige kerk gesproken in 1616. In de classicale vergadering van 1648 werd medegedeeld, dat de heer het koor zoo had laten optimmeren, dat het geheel van de kerk gescheiden was. Goed te zien in de prenten hierboven. Het kerkje raakt in verval, het dak is er af, in 1656 - 57 is er een restauratie. De Graaf van Aldenburg kocht in 1660 of 1685 voor de koster een huis dicht bij de kerk. Ook wel bekend als school, en schoolmeesterwoning. De school is tot 1883 in gebruik geweest. Afgebrand in 1884. Waar lag de school? Niets herbouwd. De kleine boerderij, later ook postkantoor, komt al voor op afbeeldingen vanaf xxxx. In 1911 wordt op deze lokatie een nieuw gemeentehuis met toren gebouwd. De toren verdwijnt na de WWII. Na 1923 komt hier de koster te wonen. Vrij snel na 1859 wordt de twee zadeldaken op de nieuwe zuidvleugel, gebouwd door Jeane H.G. van Schuylenburch, douairière baron van Brakell Doorwerth, vervangen door één zadeldak. Ken slecht één opname met de twee daken, zie hieronder. De witte rand om de ingang onder de toren komt voor van 1900 tot 1955. De lindes op de brink tussen kerk en Vosheuvel worden geplant na 1859 ??. Ze worden groter na verloop van tijd. De paden worden gewijzigd als ook de ingang naar de grafkelder uit het zicht verdwijnt.	De weduwe van de baron van Brakell laat in 1859 de zuidelijke vleugel bouwen. In 1898 krijgt P.F.A.J. Baron van Brakell, de burgemeester, een ere-zuil aangeboden, die staat op de driehoek Kerkweg - Koninginnelaan. Aan de kerk, was een koster en school verbonden. De eerste school die we kennen is in 1680 afgebrand. Direct laat Anton van Aldenburg, een nieuwe school, annex schoolmeesterwoning bouwen. Deze 2de kosterswoning-school, tussen boerderij en kerk is afgebrand in 1884 ??? Het postkantoor is in 1911 vervangen door het gemeentehuis van de gemeente Doorwerth. Eind jaren 1930 is de torenspits van een nieuwe wind-haan voorzien. Het lijkenhuisje, zichtbaar vanaf begin 1900, komt na de WWII niet terug met de restauratie in 1951-52. De nieuwe school met onderwijzerswoning (Rehoboth) verschijnt eerst in 1883. Renovatie na de WWII in 1948. Restauratie in 1968. Een uitbreiding in 1973. Dan verschijnt ook de erker aan de noordzijde. Rehoboth wordt wit gepleisterd rond xxxx. Na de oorlogsrestauratie wordt de kerk in augustus 1951 weer plechtig in gebruik genomen. Er zitten nog planken voor enkele ramen. Deze restauratie is klaar in 1952, en dan is er ook een kamer onder in de toren. De grote bomen voor de toren-ingang worden gesnoeid in 2017.
Naar een aquarel uit 1770 van het Gelders Archief	prent van Jan Hulswit rond 1776 - 1822, link Rijksmuseum Amsterdam
bij een kopie van kopie van de tekening is vermeld: 18de eeuw	zelfde onderwerp als hiernaast, wat was het origineel?
1842 bron GA Kijk ook naar de prent in het boek van Anne Nijhof uit 1929. De tekening is ook te vinden in het boek: Van boeren, buitenlui en schilders. Oosterbeek, Wolfheze, Doorwerth en hun kunstenaarskolonie in de 19e eeuw;  Dolderen, Gerrit van; 1992
Gelders Archief 4183 Everts-van Meurs, Justine Christine (1816 - 1896); Schetsboek met 28 tekeningen van Renkum, Wolfheze, Doorwerth, Klarenbeek, Wageningse Berg, Heelsum, Beekhuizen, Arnhem, Wageningen, Rozendaal
bron: Gelders Archief Mathilde heeft over deze prent en omgeving een blog geschreven.	1846 bron Gelders Archief.
gesigneerd M.W. de Jong	gesigneerd JCP 1842
auteur onbekend, met de hand is er later bijgeschreven: Heelsum 18de eeuw.
Gezicht op Heelsum, van Johannes Tavenraat 1868, Rijksprentenkabinet Amsterdam	schilderij van J.E.H. Akkeringa; Kerkje te Heelsum; olieverf op paneel, 13,4 x 22,1 cm; gesigneerd r.o.; Collectie Simonis & Buunk, Ede.
Oude ansichtkaart waarbij de uitbouw van 1859 twee zadeldaken heeft. Het portaal lijkt meer versierd.	Zowel het kerkje, alsmede het kasteel Doorwerth samen op één prent. De kerk vanaf onderen, het kasteel vanaf boven. Veel artistieke vrijheid dus. Het kerkje heeft nog de witte stenen rond de ingang onder de toren. Die witte ingang komt voor op ansichten en foto's van 1900 tot 1955. Het kasteel lijkt zoals het er uitzag na de herstellingen van de WWII schade.
Schilderij van Cornelis Kuijpers (1864 - 1932), Collectie Simonis & Buunk, Ede.
Vier gelijkende afbeeldingen van Barend Ferwerda (1880 - 1958). In 1905 vestigt Ferwerda zich met zijn aanstaande vrouw Marie A. Ferwerda in Renkum. Het huwelijk volgt snel, ook in 1905. Hij gaat wonen aan de Dorpsstraat in Renkum. In december 1905 al verkozen tot bestuurslid van „Pictura Veluvensis". Hij blijft in Renkum en later in Heelsum wonen tot aan zijn overlijden in 1958	Prent van Barend Ferwerda (rond 1905). Het lijkenhuisje is hier goed zichtbaar
Collectie Museum Veluwezoom	Collectie Museum Veluwezoom 0333
	Ansichtkaart na 1901.
	Kerkje van Heelsum bij avond. Gemaakt door Willem Bastiaan Tholen tussen 1875 en 1931
Nog geen bedank"zuil" voor de burgemeester te zien, ook het gemeentehuis staat er nog niet op. Geen bomen bij Rehoboth, maar dat gebouw was destijds nog school met onderwijzerswoning.	Veel gelijkenis met de foto hiernaast. Waar ligt nu Heelsum?
Links op de voorgrond het postkantoor van Doorwerth. De grote schuur erachter is hier niet te zien. Maar wel zichtbaar op andere afbeeldingen. Het postkantoor is in 1911 vervangen door het gemeentehuis van de gemeente Doorwerth. De baron van Brakell kon na 1880 niet meer terecht op het kasteel Doorwerth, bij de erfenis kwam dat toe aan de oudste zoon van de oudste dochter die op dat moment al overleden was. In het midden de kerk en ervoor de gedenkzuil uit 1898. Rechts het in 1883 gebouwde schoolgebouw met onderwijzerswoning, kater werd dat Rehoboth.
	Gezicht vanaf het Kerkje op de heuvel, over de Koninginnelaan, naar de Kerkweg. De Onderwijzerswoning van de school is aan de rechterkant.
De tekening is van Hennie Karsch.	Deze schoolkaart hangt oa. in het schoolplaten museum in Deinum. Gemaakt ongeveer rond 1886. De plaat geeft een sfeer impressie zoals het er vroeger uit zag. Vergelijk de plaat met de foto hiernaast. En met de prent van hierboven. De stuwwal op de kaart lijkt aanmerkelijk hoger dan de werkelijkheid en het water van de beek stroomt naar het noorden, in plaats van naar de Rijn in het zuiden. De kaart geeft een sfeerbeeld van een watermolen, op deze lokatie, met zicht op de kerk is nooit een molen geweest. Hiernaast een advertentie opgave uit 1869 waarbij de molen de Drieskamp en molen de Kamp te huur worden aangeboden. Deze tekening verschilt niet zoveel van de schoolplaat.. Vergelijk dit boerderijtje eens met het boerderijtje op de schoolplaat hierboven!
	bron Museum Veluwezoom
schets van Bilders rond 1864
Willem Jan Willemsen, Gelders Archief, rond 1900	opname rond 1916
	ansicht rond 1900
uit; In 't Geldersche Rijnland, rondom de Doorwerth;1932	gelopen in 1918 De ingang onder de kerktoren heeft een periode een witte rand gehad. Op meerdere kaarten - foto's te zien. Nu nog vanaf wanneer tot wanneer.
tekst op de ansicht: Landschap achter de Kerk te Heelsum	tekening van de Oosterbeker JM Verwoerd
	Opname na 1883, Rehoboth, is uit dat jaar en staat er al op. De kosterswoning, tevens school is afgebrand in 1884 ??? staat hier duidelijk op. In 1898 krijgt P.F.A.J. Baron van Brakell, de burgemeester, een ere-zuil aangeboden en die is zichtbaar. De huidige kosterswoning, voormalig gemeentehuis gaat open in 1911. De toenmalige toren van die woning zou hier waarschijnlijk wel  zichtbaar zijn geweest. Dat er achter het postkantoor-woning een grote schuur staat, veel woningen waren eigenlijk nog boerderij. Ken niet veel anischtkaarten waar je het postkantoor van opzij ziet, Veelal zijn de foto's vanaf de Heelsumse Kerkweg gemaakt.
Opname http://rijksmonumenten.nl/ maart 1920	Een ets van C.M. vd Woerd (1901-1994)
bron: Historisch Museum Ede met de pastorie.	Johannes Warnardus Bilders en Marie Bilders van Bosse; coll. Veluwezoom
We hebben het geluk dat er een verzamelaar van de werken van Xeno Münninghof in het Renkumse, woont. De heer Viellevoye. Met zijn toestemming hebben we hier enkele Münningshofs als kleine reproductie. Wilt u ze groter, dat kan, vele originelen zijn gewoon te koop. https://www.xenomunninghoff.com/collectie/
De foto is gemaakt met zon en schaduw, daardoor zijn er enkele te lichte partijen.
Xeno Münninghof, opname gemaakt in Museum Veluwezoom, werk van de heer Viellevoye.	Een schilderij van Xeno Münninghof, opname gemaakt in het museum Veluwezoom.
omgezet naar zwart-wit	Heelsum in de sneeuw, op de achtergrond het kerkje. Geschilderd door Munninghoff. Het schilderij hangt in het gemeentehuis te Oosterbeek.
Naar een ansichtkaart rond 1900. Geheel rechts de onderwijzerswoning met Rehoboth, links daarvan de kerk, links daarvan het oude postkantoor.
De bomen voor Rehoboth zijn iets groter dan de op de voorafgaande foto's. Een iets latere opname dus. Zo rond 1920.	zelfde opname als hiernaast, andere vormgeving.
Nog weer hogere bomen. Rehoboth is vrijwel niet meer te zien.	zelfde opname, andere typografie, kaart is gelopen in 1919
L. Venema; collectie H Bik	ansichtkaart gelopen 1920, twee heggen, een voor het pad naar het kasteel en een voor het postkantoor.
	Oude situatie: geheel links het kerkpad naar Kasteel Doorwerth, rechts tussen kerk en de huidige Koninginnelaan en pad met houten treden
zelfde opname hiernaast, ingekleurd. Ansicht gelopen rond 1930	.
Gerardus Klinkenberg, rond 1908, ZEIST, coll: Fam. Middelbos
plattegrond van een oudere situatie, met lijkenhuisje en zo te zien een trap naar de grafkelder bij het koor in de kerk. Dat van die trap klopt niet helemaal. De trap was op een andere plek.
	Een van de eerste foto's met het nieuwe gemeentehuis.
	uit: in't Geldersch Rijnland
Deze ansicht is gelopen in 1951. Hiernaast dezelfde opname, andere uitgever
Ansicht, gelopen in 1961.
onbekende auteur, collectie fam. Middelbos.	deze ansicht is gedateerd maart 1920. Nog steeds de witte toegangspoort.
	ansicht boekhandel de Jong Heelsum 1938
Nog een foto uit dezelfde periode als hierboven. Een bepaalde periode heeft er een heg, hier links, op de voorgrond gestaan.
Op deze foto is de ingang naar de grafkelder nog te zien.	De bomen staan dicht bij de kerk en het oude padenplan is nog zichtbaar. Tegenwoordig zie je grind op de voorgrond.
	rond 1940
De ingang naar het lijkenhuisje is goed te zien
Het is moeilijk om alle foto's en ansichtkaarten op datum te leggen. Bij de foto hiernaast lukt dat wel. Gemaakt door de fotograaf Van Dijken uit Heelsum in 1945 en in bewaring gegeven bij het Gelders Archief
Voor de WWII, lijkenhuisje en toren kosterswoning nog zichtbaar.
Opname uit 1945, bron Gelders Archief
gezien vanaf de achterzijde.
Kerk in-de sneeuw door D. v.d.  Born, Heelsum; coll. mw. v.d. Born	Sieger Baukema, coll. J. Rochat
J.C. van der Ven (1896-1930) collectie Veluwezoom Museum	Jurek Miszalski Warzawa, Polen, coll. Fam Middelbos
	Een van de weinige winter opnamen.
bron Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed > 315.475	bron Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed > 315.476
bron Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed > 322.904
gelopen 1975	Goed te zien van twee zadeldaken, naar één. Opname gemaakt door  IJ.Th. Heins op 1996-12-04  bron
nog een winterse opname	foto gemaakt voor Ab de Jong,  boekhandel Heelsum, coll. Fam Middelbos
rond 2005	rond 2005 Paaslicht actie
Jan Welmink; dd. 23-8-1961 coll. Adri Crum	Schans ??
rond 2018	Peter van der Velden 02-04-2009
naar een schilderij van Frits Leusink uit Heelsum, gemaakt in 2016, naar een ansichtkaart uit 1900.	De auteur (in het midden) tijdens een excursie in 2016 in de kerk. Opname Evert Overeem.
Gebruikte bronnen: eigen opnamen en foto\s uit de collectie van Historisch Genootschap Redichem ansichtkaarten Geldersch Archief	Heeft u aanvullingen, verbeteringen, andere prenten, foto's: graag naar m'n mailadres: