inleiding en verantwoording
begonnen maart 2020
laatste update: nov 2024
Op deze website probeer ik alle Renkumse burger oorlogsslachtoffers en oorlogsgetroffenen uit de periode 1940-1955 te vermelden die een binding met de gemeente Renkum hebben. Men is er geboren, heeft er gewoond, heeft er gewerkt of is er overleden.
Op 4 en 5 mei herdenken we in Nederland onze vrijheid. We danken die vrijheid aan militairen, oorlogsslachtoffers, het verzet, de binnenlandse strijdkrachten en de vele overleveraars, soms hebben overleveraars een naam: veteraan, dan zijn ze dus militair geweest. Anderen zijn gewoon verder gegaan. Mensen uit het verzet vertellen veelal niets en enkele verzetsverhalen van na de oorlog mag je met een korrel zout nemen. Overlevende oorlogsslachtoffers, oorlogsgetroffenen vertelden ook niet veel. Niets vertellen is o.a. een PTST kenmerk. Het ‘troostmeisje’ Jan Ruff-O’Herne, heeft eerst in 1992 verteld over haar oorlogservaringen. Het woord troostmeisje bestond voor 1992 niet eens.
Ook de oorlogshelden wil ik in beeld brengen. Soms overleden, soms niet. Enkelen hebben een bijzondere onderscheiding ontvangen. Het eind is nog niet in zicht, een leuke zoektocht, maar komt het ooit af? Er verschijnen nieuwe (dag)boeken. Fouten op websites worden verwijderd en nieuwe namen worden genoemd. Onder aan deze pagina een lijst met de gebruikte websites en boeken. Probeer veelal alle gevonden links en boeken bij een ieder te vermelden. Dat werk is nog lang niet klaar. Helaas websites verdwijnen of m'n firewall heeft er problemen mee.
Of de namen die nu gevonden zijn allemaal kloppen, waarschijnlijk niet. Een ieder maakt fouten en zelf ben ik er ook goed in. Een van de redenen dat deze namenlijst groter is, dan bij anderen, is de definitie.
Werk aan een lijst met burgerslachtoffers. Noem vrijwel geen militaire slachtoffers, dat doen anderen.
Geef bijna geen aandacht aan de ± 1725 Duitse slachtoffers. Aantallen slachtoffers volgens het Aibornemuseum. Nu is dit aantal gerelateerd aan alle Market Garden gemeenten: Arnhem, Driel, Ede en Renkum. Volgens de Stichting Oorlogsslachtoffers hadden ongeveer 22 Duitsers een veldgraf in de gemeente Renkum. Zij gingen veel via Ehrenfriedhof Zijpendaal naar de begraafplaats IJsselstein. Een Duitse bron heeft het over minimaal 1005 slachtoffers uit het gebied: Westervoort, Doesburg, zuidelijke Veluwe, Grebbeberg en Veenendaal/De Klomp. Cor Janse heeft het over 454 overleden Duitsers uit de gemeente Renkum (pagina 1177).
Dodenlijst Tweede Wereldoorlog gemeente Barneveld
Sinds 2024 worden daar ook NSB'ers en Duitsers op vermeld. Slachtoffer is slachtoffer, ongeacht de kleur.
In 2018 begon de gemeente Renkum met een informatie ronde om de provinciale gelden voor de 75 jarige herdenkingen in de airborne gemeenten Elst, Ede, Arnhem en Renkum te besteden.
Heb toen aan de gemeente om hulp gevraagd bij het samenstellen van mijn overzicht.
Twee weken later bleek dat de gemeente (R.E.) mijn vraag vergeten was. We komen er op terug.
Problemen en aantal. Een probleem, van m'n uitgebreide definitie is dat ook de personen genoemd worden die op de website van Oorlogslevens staan. Daar worden personen genoemd, waarvan ik me af vraag is betrokkene wel een oorlogsslachtoffer of oorlogsgetroffene? Neem je dan contact op met Oorlogslevens, dan word je weer verwezen naar de bron waar zij uit putten. En dan is er soms geen contact. Of men reageert niet. Kijk maar eens bij Anneveld en Onderstal. Meerdere bronnen die Oorlogslevens gebruikt, zijn niet openbaar. Een ander probleem is Elly Nauta-Moret, ze werd door mij al genoemd als Engelandvaarder. Maar sinds eind 2020 wordt ze ook genoemd bij de site Oorlogslevens. En daarom staat ze nu ook bij het overzicht van slachtoffers en getroffenen. Is ze wel een getroffene?
De meeste doorzoekbare databases, ze staan allemaal onder aan deze pagina, heb ik al wel doorgespit. En intussen is het aantal oorlogsslachtoffers -getroffenen opgelopen naar de 700. Begin 2021 verwachte ik wel de 1000 te halen. Dat aantal is met name gebaseerd op het Renkums overlijdensregister. Die zijn bij het Gelders Archief bijna allemaal te doorzoeken. Bij bronnen, onder aan deze pagina staan meerdere links. Dan weet je alleen wie er na afloop van de oorlog in de gemeente zijn geregistreerd als overledenen. Alleen al op de eerste dag dat de afdeling Bevolking van de gemeente Renkum weer begint worden er 210 overlijdensakten gemaakt. In mei 2021 begin ik met het nakijken van de overlijdensakten. Meerdere personen bleken te zijn genoemd onder de meisjesnaam. Daardoor zijn er zo ongeveer 50 namen weer verdwenen. Het te verwachten aantal van 1000 slachtoffers, bijgesteld naar 800.
De heer Munter is naast oorlogsslachtoffer ook oorlogsheld. Hij is niet in de gemeente Renkum geboren of overleden en heeft er nooit gewoond. Z'n naam ontbreekt dan ook bij veel andere publicaties. Zelf vermeld ik de heer Munter wel bij de Oorlogsslachtoffers en bij oorlogsmonumenten en plaquettes.
Ik ga er vanuit dat alle personen uit de doelgroep die overleden zijn in de periode 1943 tot en met 15 juni 1945 als oorlogsslachtoffers aan te merken zijn. Er is in die periode geen fatsoenlijke medische behandeling meer. Vanaf 1943 vallen er gaten in ondersteuning vanuit familie, vrienden, collega's, buren, kerk, werk en verenigingen. Velen krijgen een uitnodiging om in Duitsland te gaan werken. Vandaar dat een ieder overleden in de periode 1943 tot 15 juni minstens als oorlogsgetroffene wordt beschouwd. De geëvacueerden zullen ook getroffen zijn door de hongerwinter. Het Rode Kruis beschouwd alle overleden evacués als oorlogsslachtoffer, dat volg ik. Geëvacueerden keren terug in de periode vanaf eind mei 1945. Overleden evacués in andere gemeenten worden als oorlogsslachtoffer aangemerkt.
Met de komst van de website Oorlogsbronnen wordt er informatie van meerdere andere digitale bronnen verzameld. Daardoor worden meer personen herkent als mogelijk oorlogsslachtoffer.
Intussen (2024) is de site van Oorlogslevens overgegaan naar Oorlogsbronnen.
Anneveld, Frederik Hendrik, 11 sep 1889 Renkum - 11 januari 1969 te Haren
Heeft enkele uren gevangen gezeten in een Rotterdamse gevangenis, is daarom in het register van het stadsarchief Rotterdam terecht gekomen en is daarom door Oorlogslevens als oorlogsgetroffene aangemerkt.
Friedrich Kussin, 1 maart 1895 Aurich - 17 september 1944 Oosterbeek
Een Duitse SS generaal, verantwoordelijk voor Arnhem en omgeving. Geen oorlogsslachtoffer maar veroorzaker van de vele Nederlandse burger slachtoffer en millitairen.
Oorlogsslachtoffers zijn volgens de Oorlogsgraven Stichting definitie burgers en militairen die in de strijd met de vijand of door hun handelingen of houding tegenover de vijand het leven hebben verloren. Ook mensen die tijdens de door de vijand opgelegde internering of vervolging overleden zijn, rekenen zij daartoe.
Een andere definitie: Oorlogsgetroffenen: iemand die gedood is, gewond is geraakt of schade heeft geleden door een oorlog.
In mijn overzicht probeer ik alle Renkumers te noemen die slachtoffer zijn van de Tweede Wereldoorlog of de acties in Nederlands Oost Indië. De doelgroep is breed. Personen die in een Renkums dorp zijn geboren, zijn overleden, er al of niet tijdelijk woonden. Of er zijn begraven. En dan zijn er nog personen die hier niet woonden maar wel werkten. Denk bijvoorbeeld aan de heer Munter, hij is niet in het Renkumse geboren of overleden, maar er zijn wel monumenten en een straat met zijn naam. Ook Renkumers die overleden zijn in de evacuatie periode vanaf 1 oktober 1944 tot 15 juni 1945 reken ik als oorlogsslachtoffer. Een einddatum is niet exact te noemen. Op 23 april 1945 zijn er al weer enkele burgers in de gemeente Renkum. Maar de meeste inwoners komen terug na eind mei 1945. Is men in de evacuatie gemeente overleden en maakt de gemeente Renkum een overlijdensakte, dan is het daarmee duidelijk dat het om een Renkumer gaat. Soms is men te ziek of te zwak om weer terug naar Renkum te gaan. Geëvacueerden zijn veelal in een noodgraf begraven en na mei 1945 in het Renkumse herbegraven. Komen de gegevens uit een Renkumse geboorte- of overlijdensakte, dan wordt soms alleen Renkum genoemd en kan het dus elk dorp on de gemeente zijn.
Ook oorlogsgetroffenen worden genoemd. Niet direct overleden, maar wel gevangen gezeten in bijvoorbeeld een door de bezettingsmacht georganiseerd kamp zoals b.v. Vught, Amersfoort, Westerbork, Oranjehotel Scheveningen. Overledenen in de periode 1943 - 5 mei 1945 beschouw ik minstens als oorlogsgetroffene.
Oorlogsgraven met een de bekende Oorlogs Gravenstichting (OGS) grafsteen, zijn gemakkelijk herkenbaar. Een graf met een witte, aan de bovenkant ronde steen met het opschrift “Koninkrijk der Nederlanden”. Als er een erkend OGS oorlogsgraf op een begraafplaats is, dan hangt er een OGS bordje bij de ingang. De oudere bordjes waren donkergroen. Loop je over de begraafplaats Onder de Bomen in Renkum, waar zo’n bordje hangt, dan blijf je zoeken naar de bekende Oorlogs Gravenstichting (OGS) grafsteen. Alleen het graf van Bram Streefland is een door de OGS erkend oorlogsgraf. De graven van: Anna Maria Frederika Bosveld, Jacob Gerrit van Harte, Karel Koenraad, Diderik Willemsen, Jan Hendrik Willemsen en Jan Willem Hendriks zijn volgens mij ook aan te merken als zijnde oorlogsslachtoffer. Maar hebben een gewone particuliere grafsteen. Van Harte en Willemsen worden wel genoemd op de website van Market Garden. Van Harte staat ook vermeld op een plaquette op het terrein van Smurfit Kappa Parenco. Allen, behalve Hendriks worden genoemd op de site van MarketGarden.com.
Bij een OGS erkent oorlogsslachtoffer, heeft de familie bij de OGS de keuze: Het ereveld Loenen of de begraafplaats van de familie. Een “Koninkrijk der Nederlanden”, of een particuliere steen. Als een particulier graf geruimd wordt, heeft de familie opnieuw de keuze om de restanten over te laten brengen naar Loenen. Worden graven van particulier begraven oorlogsslachtoffers beschermd? Op een begraafplaats is aan niets te zien dat de begravene een oorlogsslachtoffer zou kunnen zijn, tenzij het om de bekende OGS steen gaat.
De gemeente Renkum heeft in het verleden besloten dat er "kostenloze graven" komen voor verzetsstrijders, uit de periode 1946-1957. N.B. Bedoeld zijn Abraham Streefland, Evert Hendrik Jan Boven en 'kapitein' George Hendrik Van der Ploeg. bron.
De grafsteen op een Rijksgraf van de Nederlandse Oorlogsgraven Stichting (OGS) is heel herkenbaar
Het gemeentehuis van de gemeente Renkum was vanaf 1928 tot 1944 gehuisvest in de villa Bato's Wijk. G.H. Maassen geeft in het boek "Oosterbeek verwoest 1944/1945' aan dat het gemeentehuis na de Slag bij Arnhem door geallieerd artillerievuur vanuit de Betuwe is verwoest. Het gehele gemeentearchief ging verloren. Omdat er niemand in Oosterbeek was op het moment van de vernietiging is ook niet exact bekend wanneer het gemeentehuis nu in brand is geschoten. Maassen gaat er van uit dat de brand in februari 1945 is geweest. Vanaf de evacuatie in september - oktober 1944 van het gehele dorp Oosterbeek heeft Bato's Wijk, zonder ramen of deuren als een openstaande gebouw met alle administratieve bescheiden weer en wind getrotseerd. Deuren en ramen van het gemeentehuis werden door de Duitsers gebruikt ter versteviging van de te graven loopgraven. Het bevreemdt me dat als een ieder weet dat men moet evacueren, dat er dan niemand denkt aan, we nemen de administratie mee. Misschien is er wel aan gedacht, doch dan was er het probleem, hoe nemen we de administratie mee. Was er nog ergens vervoer te regelen, vast niet.
Op 6 november 1944 verschijnt dit bericht in de Nieuwe Apeldoornse courant: "De gemeente Renkum is in Apeldoorn te bereiken". Een paar weken later een soortgelijk bericht voor wat betreft de post. Er komen Renkumse kantoren in Apeldoorn en Ede.
Op zoek naar de overlijdensakten van de gemeente Renkum.
Bij het zoekwerk naar een oorlogsslachtoffer lees ik in het boek van Cor Janse, Blik Omhoog, pagina 1016 en 1017:
En toen is mijn man daar omgekomen door een granaat, samen met een jonge jongen. Ik heb de plek nooit kunnen vinden. Het was Wolfheze, maar niet de Psychiatrische Inrichting. Het is in dat gebouw zelf gebeurd. 's Avonds, in waar ze sliepen en verbleven. Eerste Kerstdag kreeg ik bericht en toen zijn daar een paar dagen overheen gegaan en ben ik met de vader van die jongen een dag of drie gelopen en op Ouwjaarsdag in Ede aangekomen. Die meneer Dijkshoorn had daar een nicht en die hadden een bakkerswinkel en daar hebben we een paar nachten geslapen. Ze hadden ze begraven op de begraafplaats (de begrafenisondernemer was Boeve)". Op zoek naar David Dirk Jan Boeve.
Hier de overlijdensakte van betrokkene:
De aangever Dirk Jan Boeve, oud 54 jaar, was de begrafenisondernemer in Ede. Boeve woonde ook in Ede aan de Molenstraat 47 (tegenwoordig: 81). Dirk Jan Boeve was in Ede werkzaam bij de Edesche Begrafenis-onderneming Jansen-Boeve, die gevestigd was aan de Grootestraat 45 in Ede. Als zodanig was Boeve ook betrokken bij het begraven van oorlogsslachtoffers binnen de gemeente Ede. Hierbij moet worden gedacht aan neergestorte piloten of neergeschoten c.q. omgekomen burgers. (bron)
Mesker is ook bekend van de luchtbeschermingsdienst die in oktober 1944 in Ede die met een Economische Dienst met een eigen transportorganisatie ten behoeve van de bezetter grote voorraden uit Renkum aansleepte maar tegelijk zijn best deed, aan eigendommen van geëvacueerde Renkumers te redden wat er nog te redden viel. (De Jong: Koninkrijk de Nederlanden in de WWII; deel-10b; eerste helft; pagina 81)
Ga er vooralsnog vanuit dat de overlijdensakten van Renkumers in Apeldoorn werden ingevuld. Eerst op 11 april 1945 wordt er een nieuw Renkums boek voor overlijdensaktes aangemaakt, en de eerste inschrijving heeft nummer 1. In de akte doet een echtgenoot aangifte van een overlijden van partner op 19 september 1944 in Oosterbeek.
Klik je bij het overlijdensregister op pagina 1 dan is niet te lezen waar de akten zijn opgemaakt. De bovenste handtekening is van J. Peters, die daaronder van de betrokken gemeenteambtenaar is voor mij niet leesbaar. De laatste akte in dit eerste boek heeft nummer 206.
Veronderstel dat er na 17 september 1944, tot medio 1945 geen overlijdensakten in de gemeente Renkum zijn gemaakt. Er werd heftig gevochten in Oosterbeek. Het akteboek van 1944 is verloren gegaan. De loco gemeente secretaris begint in november 1944 in Apeldoorn. Wanneer wethouder Mom in Ede begint, is nog niet duidelijk. En worden in Ede ook overlijdensakten gemaakt?
De Renkumse overlijdensakten zijn te vinden bij het Gelders Archief, van Ede en Apeldoorn kan ik ze niet vinden. Soms is 75 jaar een moment van openbaarheid, soms is dat 100 jaar.
Even terug naar het nieuwe begin van de gemeente Renkum. Op 18 april 1945 was de gemeente Renkum bevrijd. Burgemeester Talsma verbleef - geëvacueerd in Friesland, zijn plaatsvervanger, wethouder Beelaerts van Blokland, verbleef in het Gooi, op dat moment dus achter de Grebbelinie, waarvan niemand wist hoe lang de Duitsers deze nog zouden verdedigen. Wethouder Koning was op 21 april 1945 te Barneveld overleden. Op 6 mei 1945 wordt Jan ter Horst aangesteld als waarnemend burgemeester. Hij was al vanaf 18 april 1944 aanwezig in de gemeente zonder inwoners. Dat kon vanwege zijn functie bij de Binnenlandse Strijdkrachten. Eerst op 23 april ontmoet hij dr. Giesbers, belast met de gezondheidszorg. Op 10 mei is er een eerste gemeentelijke bijeenkomst met leden van verzet, industriëlen, artsen, landbouwers, winkeliers ea. en met de gemeentelijke leiders van brandweer, politie, voedselvoorziening. Er komt een tijdelijk gemeentehuis in hotel de Bilderberg volgens een bericht in de Zwarte Omroep van 23-05-1945. En dat tijdelijke gemeentehuis gaat op 24 mei open. Gebruik makend van de door de Duitsers achtergelaten bureau's, kasten, etc. Het nieuwe gemeente-archief kon eerst in een bureaula, later in een klerenkast worden opgeborgen.
Een overlijdensakte (H.M. van de Kamp) gemaakt op 11 april 1945 (hierboven) is dus niet in de gemeente Renkum gemaakt. Een overlijdensakte van David Dijkshoorn, zie hiernaast, (nummer 98) op 6 augustus 1945 zou zeker wel in de gemeente Renkum gemaakt kunnen zijn. De volgende akte nr 99 bevestigd het verhaal dat Cor Janse beschreef op pagina 1016 en 1017. De aangever is weer dezelfde begrafenisondernemer uit Ede. De vraag blijft dus bestaan, in welke gemeente zijn deze akten gemaakt?
Op 19 oktober 1945 is er een nieuw boek dat begint met akte nummer 207. Vermoedelijk begint een ambtenaar met de klus om van alle in de oorlogsperiode overleden Renkumers een overlijdensakte te maken. Vermoedelijk in het hotel de Bilderberg, de noodlocatie van de gemeente Renkum. Tot en met akte 481 zijn alleen al op de eerste dag, door één ambtenaar 210 overlijdensakten gemaakt. Er worden in totaal 416 namen in het boek uit 1945 genoemd. Dit zal een inhaalactie geweest zijn. Er is geen aangever van een overlijden, er zijn wel stapels overlijdensakten van bv de gemeenten Ede, Apeldoorn, Barneveld, Ermelo, e.a. die ambtelijk worden ingevoerd.
Nu kan het zijn dat een boek vol is, en dat de gemeente met een nieuw boek begint en dan doornummerd. De gemeente kon men moeilijk van tevoren inschatten hoeveel bladzijden men voor het jaar 1945 nodig zou hebben.
Tot 1955 zijn er achteraf overlijdensakten gemaakt van de in de oorlogsperiode overleden Renkumers.
Huiswerk: Nog te doen akten uit 1940, 1941, 1942, 1943, 1945 deel 1, 1945 deel 2, 1946 1947, 1948 en dan tot minstens 1955. Opmerking, de hier getoonde links verwijzen naar één persoon. Je komt uit bij de site van het Gelders Archief, waar de overlijdensakten gedigitaliseerd zijn. Onder in het scherm zijn de foto's van de akten zichtbaar. Een klik en je kunt het gehele boek doorbladeren. Vermoedelijk is het boek met de overlijdensakten uit 1944 verloren gegaan met de brand in het gemeentehuis in Oosterbeek.
Neem aan dat personen in de jaarboeken 1940, 1941, 1942 geen oorlogsslachtoffers of getroffenen zullen zijn. Vanaf 1943 zijn alle personen wel aan te merken als oorlogsgetroffene.
Huiswerk: GA 3092 Gemeentewerken Renkum 1956-1988, Onderhoud oorlogsgraven, 1956-1988. 489-2 1956-1980 en 756-1 1981-1988.
Voor mij niet te doen: op zoek naar het overlijdensregister van de Gemeente Ede.
Voor mij niet te doen: op zoek naar het overlijdensregister van de Gemeente Apeldoorn.
Deze term wordt meer dan 100 keer gebruikt in m'n overzicht van alle Renkumse burger oorlogslachtoffers.
Bij de St. Heemkunde Renkum zijn vier notities in te zien: de Bibliografie Leloux. Bronnen voor de geschiedenis van de dorpen Doorwerth, Heelsum, Heveadorp, Oosterbeek, Wolfheze en Renkum. Samenvattingen van kranten artikelen over de gemeente Renkum. Leloux wordt genoemd als auteur, later hebben ook G.H. Maassen en T. Wijnstekers er aan gewerkt.
Nu gebeurd het ook dat een goede oom, die vaak bij zijn broer in de gemeente Renkum op bezoek komt, vermeld wordt als oorlogsslachtoffer. Dat zal dan wel kloppen, maar op de genoemde naam is betrokkene dan niet in de gemeente Renkum terug te vinden. Wat voorkomt is dat inwoners op deze manier een familielid willen herdenken.
Het zoeken naar personen uit de gemeente Renkum is moeilijk. De adresboeken uit 1940 en 1942 zijn niet compleet. Typefouten, etc. WieWasWie is niet compleet. Enz. Enz.
In 1986 verschijnt van H.J. Leloux zijn Kroniek van Mooi-Land, doopsgezind tehuis 1936-1986. Die publicatie was in 1984 al vooraf gegaan door het boekje; Huize Mooi-Land in herfst en winter 44-'45. Al hoewel Leloux het vrijwel alleen over Mooi-Land heeft, worden door Leloux ook genoemd:
boerderij De Windmolen in Wolfheze, Mariëndaal (Oosterbeek) en meerdere huizen aan de Mariënbergweg, Oosterbeek.
Er is een luchtfoto met loopgraven en die op de Mariënbergweg zijn goed zichtbaar.
De Windmolen in Wolfheze kan ik niet vinden, wel de boerderij Reijerskamp als kamp adres.
In juli 1995 schrijft Fr. Stuy; Belevenissen van een schanswerker in Oosterbeek en Doorwerth; een artikel in Schoutambt en Heerlijkheid van de St. Heemkunde, juli 1995. Stuy noemt naast Mooi-Land ook Ede en de Johannahoeve bij Oosterbeek, daar verbleven dan 400 tot 450 man.
Cor Janse schreef zijn boeken Blik Omhoog vanaf 1985 tot 1990. Hij noemt de meeste locaties, een boerderij in Wolfheze, Reijerskamp (de windmolen). Er stond een windmolen (om water op te pompen?) naast de boerderij Reijerskamp. Op de Reijerskamp verbleven 150 tot 200 man. Kliniek Neder Veluwe (honderden). Boerderij Schut aan de Duitsekampweg. Huize Mariëndaal 50 man. Op de Mariëndaalseweg in Oosterbeek meerdere woningen met zo'n 20 man per woning. Mooi-Land 400 tot 500 man.
Bij een razzia in Rotterdam op 10 en 11 november 1944 zijn zo rond de 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt. 40.000 gingen voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland. De anderen bleven in Nederland en kwamen veelal via Amersfoort terecht in de frontlinie langs de Rijn.
Een deel werd in Ede aan het werk gezet; de overigen werden verspreid over andere plaatsen als Apeldoorn, Veenendaal, Wageningen, Bennekom, Renkum, Doorwerth, Oosterbeek, Wolfheze en Arnhem. Op 17 november 1944 waren de eersten van hen daar aangekomen. Anderen beschrijven eind november 1944.
De meeste mannen die in Ede te werk werden gesteld, verbleven daar slechts korte tijd; later werden zij naar andere, meer zuidelijk gelegen plaatsen overgebracht. Mannen die in Ede verbleven (leegstaande kazernes) gingen ook per fiets naar de zuidelijke Veluwerand. In Wolfheze lag toen een duizendtal mannen. Voorts waren in villa’s en andere gebouwen in plaatsen langs de Rijn enige duizenden mannen ondergebracht: in Rhenen, Wageningen (Landbouwhogeschool), Renkum (rusthuis Mooi-Land), Oosterbeek, Wolfheze en Arnhem.
In Wageningen werden de gebouwen van de universiteit gebruikt als verblijf. Rond Wolfheze de boerderijen Jonkershoeve en Reijerscamp. In Wolfheze waren mannen ondergebracht in een gebombardeerd gebouw, de Kliniek Neder Veluwe van het Ziekenhuis. In het front gebied aan de Zuidelijke Veluwerand was het eten dat men van de Duitsers kreeg, slechter en onsmakelijker. Bovendien kwam er wel eens stagnatie voor in de voorziening met warm eten ten gevolge van beschietingen. Overal zorgden de mannen dan ook zelf voor bijvoeding. In de verblijven en zelfs in de stellingen waaraan men werkte, werd overal gekookt. Aardappelen en knollen haalde men van de akkers, die in het frontgebied voor een groot deel niet waren geoogst. De verlaten huizen en winkels werden afgestroopt op zoek naar etenswaren. Nadat de mannen van het werk in het verblijf waren teruggekomen, konden zij pas met koken beginnen. Het duurde dan vaak uren, soms tot diep in de nacht, voor allen klaar waren. Sommigen prefereerden de voeding hier boven hetgeen zij te Rotterdam kregen, wanneer zij met verlof mochten gaan, en keerden daarom dan ook terug naar hun plaats van tewerkstelling.
Bronnen: http://publications.niod.knaw.nl/
en het boek van Cor Janse; Blik Omhoog, pagina 1008 en verder.
Burgerslachtoffers die met Mooi-Land in verbinding kunnen worden gebracht, hebben Mooi-Land bij hun naam staan. In veel gevallen blijven er onduidelijkheden.
Betty de Roder en Eduard Schoevaars van de Stichting voor Heemkunde in de Gemeente Renkum,
De Stichting Joods Erfgoed Wageningen, voor hun teksten uit mei 2011.
De webmaster van Market Garden, vwb de oorlogsslachtoffers.
Slachtoffers gevallen in de Airborne periode: Market Garden burgerslachtoffers
Geert Maassen
Ron Wentink
Hennie Slotboom-Bitter (1948-2021) die rond 2005 begon met de website Wageningen 1940-1945 Ze werkte samen met Oud Wageningen en de Stichting Joods Erfgoed Wageningen. Ze heeft mij geholpen met het zoeken en aanvullen van de vele gegevens.
Hans Ariëns, een oud Oosterbeker die zich inspant om voor gefusilleerde Renkumers een klein monument op te richten op of nabij de plek waar de moord heeft plaats gevonden.
video Hans Ariëns op RTV
video Hans Ariëns Omroep Gelderland
Gert van Exel
fam. Janse - Hekman
C.G.T. Smeenk
Oosterbeekse IJsvereniging.
Margreet Evers.
Niet tevergeefs: J. ter Horst; Oosterbeek's burgers temidden van den strijd der Airbornes, September 1944. Van Loghum Slaterus' uitgeversmij., 1946
Google zoektermen ‘oorlogsvermisten’, 'oorlogsdoden', 'oorlogsslachtoffer'.
Boek: Gesneuvelde waarheid, Wim van Zanten, 2017.
Boek: 3 monumenten, nou en… , Peter Maassen, 2018.
Boek: Vlucht uit Renkum, J.P. van de Vooren, 2017.
Boeken: Blik omhoog, 4 delen, Cor Janse 1996 - 1999.
Boek: Zes dorpen in oorlog en verzet, H. Erkens e.v.a, 1983.
Boek: Soms moet een mens kleur bekennen, Johan Snoek, 1992.
Boek: Zwevend naar de dood, Th, Peelen / A.L.J. van Vliet; 1977 (herziene druk).
Boek: Een eerlijcke plaets, Ton Steenbergen, 2002.
Boek: Jewish casualties at the Arnhem-Oosterbeek War Cemetary, September 1944-April 1945 van Philip Reinders, 2019.
Boek: Huize Mooi-Land in herfst en winter '44-'45 'Lager Scharnhorst Id', van H.J. Leloux, uit 1984.
Boek: Vergeten is ballingschap, gedenken verlossing: gedenkboek Oosterbeekse oorlogsslachtoffers, 17 september - 1 november 1944, door Ron Wenting en Roland de Kwant, 2016, Vereniging Vrienden van het Airborne Museum, Oosterbeek.
Boek: Vergeten is ballingschap, gedenken verlossing. Derde geheel herziene uitgave, door Ron Wenting en Roland de Kwant, 2021. Eigen beheer.
Boek: De donkere kant van Mooi-Land. Door Hans Ariëns, september 2021.
Boek: Kees Gerritsen; Leven in Oosterbeek in de jaren '40 '45; isbn 9789490834746
Over de Renkumse begraafplaatsen is hier een overzicht.
Personen die in Nederlands Oost Indië hverbleven, zijn herkenbaar aan de letters NOI in de tekst. Onduidelijk blijft of personen omgekomen in bijvoorbeeld Birma, Thailand, e.d. ook een relatie met NOI hebben.
Het Ziekenhuis Wolfheze heeft als adres Wolfheze 2, 6874 BE te Wolfheze. Het psychiatrisch ziekenhuis heeft ook andere namen: Gelderse Roos en Pro Persona.
Heb keurig steeds een link geplaatst bij personen, gevonden bij de Arolson Archives, helaas werkt de link niet altijd goed.
Personen die worden genoemd op de site van de Oorlogsgraven stichting hebben een persoonlijke link.
In de samenvattingen die de St. Heemkunde Renkum (de biografie Leloux) heeft gemaakt van de lokale kranten, wordt in dit document de term OORLOGSSLACHTOFFER, 118 keer gebruikt. Meer dan de helft van deze namen, waren daarvoor nog niet bij mij bekend. In de teksten herkenbaar door: "Wordt als oorlogsslachtoffer genoemd in de Renkumse Koerier of de Hoog en Laag". De term oorlogsslachtoffer stond niet in het nieuwsbericht zelf, doch is door een medewerker toegevoegd, om duidelijk te maken waar het om gaat. Een voorbeeld van een overlijden na afloop van de oorlog is een jongen die één keer teveel met een gevonden granaat speelt. Zonder oorlog geen granaat, dus oorlogsslachtoffer.
Nog eens uitzoeken
bronnen, zoeken op dorp bijvoorbeeld Oosterbeek
of Oorlogsbronnen.nl/mensen
De faceboekpagina over de evacuatie 1944 - 1945
4 en 5 mei.nl
Airborne memories
Arolson Archives
Burgerslachtoffers Oosterbeek 1944 (werkt niet meer)
Documentatiegroep 40-45
Dodenakkers.
dodenlijst evacuees Barneveld
Erelijst van gevallenen 40 45 NIOD
Evacuatie Renkum 1944-1945
Gelders Archief
gemeentearchief.Barneveld
Genealogie online
Holocaust Namenmonument
Indie in oorlog
Joods Erfgoed Wageningen
Joods Monument Arnhem
Joodsmonument
Lijst van Gevallenen
lo-lkp.nl
Market Garden burgerslachtoffers (Bram van Gent - Adries Hoekstra)
Mauthausen namenlijst
Online begraafplaatsen
Oorlogsbronnen
Oorlogsdoden Nijmegen
Oorlogsgraven stichting
Oorlogslevens
Oorlogsvermisten
Open Arch
Persoonsbewijzen
Pointer vastgoed boeken Duitse bezetter
Stichting Oktober 44
Stichting Oorlogslachtoffers
Stichting voor Heemkunde in de Gemeente Renkum
Traces Of War
Wageningen 1940-1945
Warcemeteries
WereldOorlog2.com van Teun Heijstek
WieWasWie
WO 2 slachtoffers zerken.nl (werkt niet meer)
Yad Vasem
Verhalen van Nederlandse dwangarbeiders en hun loopgraven langs de Rijn in Gelderland. ’44/’45.
wageningen1940-1945.nl
